Türbe girişinde bulunan kitabede; m.1373 tarihinde Hüseyin B.Abdullah adına konmuş bir vakıfeyi anlatmaktadır. 1986’da, Malatya’da bulunan bir dernek tarafından mescit kısmı yeni baştan tamir edilmiştir.
Söylenceye göre Koca Vaiz, Anadolu Selçukluları döneminde Eskimalatya ve çevresinde uç beyidir. Yörede büyük bir din bilgini ve savaşçı olarak tanınır. Bizans üzerine sayısız akınlar yapıp savaşlara katıldığına, bu savaşların birinde bir kılıç vuruşuyla başı gövdesinden ayrıldığı ve başını koltuğuna alarak Eskimalatya’ya döndüğüne, Eskimalatya yakınlarında bir kadının Koca Vaizi bu halde görünce korkuyla bağırdığına ve bu anda Koca Vaiz’in düşüp öldüğüne inanılmaktadır. Öldüğü yere türbesi yapılır.
Restorasyon yapılırken mescidin altında çıkan odalar
‘Koca Vaiz Baba Türbesi’nde ki restorasyon çalışmaları kaldığı yerden devam ediyor.
Yapının sadece minaresinin günümüze kadar orijinal olarak gelmiştir.
Mescit ile türbenin 2006'da hazırlanan onarım ve restorasyon projelerinin Sivas Tabiat ve Kültür Varlıklarını Koruma Kurulunda onaylanmış .
Çalışmalar kapsamında ilk etapta yapının etrafındaki barakaların kaldırılmış, daha sonra türbe ve mescit kısmında onarıma başlanmış.
Çalışmalar sırasında türbe ve mescidin orijinal olmadığı tespit edilmiş. Minaredeki çatlakların artması ve derzlerin açılması nedeniyle 2006'da çizilen projelerin uygulanamayacağı anlaşılması üzerine çalışmalar durdurulmuş.
Malatya Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından restorasyonu ve çevre düzenlemesi için 2016 yılında ihaleye sunulan ve yaşanan aksaklıklar nedeniyle restorasyonu yarım kalan Koca Vaiz Baba Türbesi’deki restorasyon çalışmalarına yeniden başlanmış. Bu türbenin yanında mescit vardı. Mescidi aslına uygun yapmak için mescidi kaldırılınca altında büyük odalar çıkar. Odalarda 4 metre derinliğe indiklerinde odalarda tandırlar çıkmıştır. Çalışmalar devam ederken Vakıflar Bölge Müdürlüğü yapılan bu çalışmaları durdurur.
Restorasyon yapılırken mescidin altında çıkan odalar
Medyada Vaiz Baba türbesi ile ilgili yer alan haberlerde :
" Türbe için yeni proje hazırlanarak 2017'de Sivas Tabiat ve Kültür Varlıklarını Koruma Kuruluna gönderildi. Kurul ise türbe ve mescit kısmının yıkılması, özgün yapıya yönelik kazı çalışmasıyla arşiv taramasının yapılmasını istedi. 2 Ekim 2017'de Malatya Arkeoloji Müzesi denetiminde başlatılan kazı aynı ay içinde tamamlandı. Aralık ayındaki kazı raporunda farklı dönemlere ait, üst üste binmiş birbirini kesen ancak yapıyla bağlantısı olmayan duvarlara rastlandı. Yeni bulgular doğrultusunda hazırlanan rapor kurula gönderildi. "
2020 Ocak’taki Malatya'da ki depremin ardından tarihi mekanları incelemek üzere Vakıflar Genel Müdürlüğünün vermiş olduğu talimatla Vaiz Baba türbesindeki çalışmalar yeni başlar.
Yapıyı özgün haliyle gelecek kuşaklara aktarmak amacıyla başlatılan çalışmayla, mescid ve türbenin orijinal haline kavuşturulması hedefleniyor...
